28 september 2012.
Nu Turkije verder wegdrijft van de Europese Unie, wordt duidelijk hoe groot de kloof tussen het Europese en het Turkse gedachtegoed is. In een Turks reclamespotje prees Hitler shampoo aan.
Het Europese Unie-project van Turkije is zo goed als ten einde. Meer dan tachtig procent van de Turken is daarvan overtuigd. Tot die meerderheid behoort ook de Nobelprijswinnaar voor de literatuur, Orhan Pamuk. In een land waar bijna niemand van Anne Frank heeft gehoord, bleek het begeerde lidmaatschap van de Europese Unie niet meer dan een illusie. Eerder dit jaar werd op de Turkse televisie een reclamespot gedraaid waarin een mannenshampoo werd aangeprezen. En wel door niemand minder dan Adolf Hitler. De Turkse kijkers hoorden een Turk die Hitler nasynchroniseerde en net zo driftig als Hitler schreeuwde: ‘Als man draag je toch ook geen vrouwenkleren? Gebruik daarom een echte mannenshampoo, gebruik Biomen.’
Geen probleem
Een week lang heeft ‘Hitler’ zijn shampoo kunnen aanprijzen op de Turkse televisie. Het grote publiek vond het best en, enkele columnisten daargelaten, de Turkse pers ook. Men heeft namelijk over het algemeen geen problemen met de wereldvisie van Hitler, en dus ook niet met zijn voorkeur voor een shampoo. In een paar jaar hebben dertien Turkse uitgeverijen Mein Kampf gedrukt. En niet voor niets hebben ze de drukkers overuren laten maken: de Turken hebben meer dan een miljoen exemplaren gekocht van dit boek. Steeds meer mensen hoor je zonder enige schroom verkondigen dat Hitler ‘te weinig’ Joden heeft uitgemoord.
Met de economische crisis in de Europese Unie en de malaise in het buurland Griekenland rouwen de Turken niet om het ‘verdampen’ van het EU-perspectief. De minister van EU-zaken, Egemen Bagis, reageerde op een onderzoek waaruit blijkt dat 83 procent van de Turken niet meer in het EU-lidmaatschap gelooft en schoof de schuld van het ‘mislukken’ van de gesprekken tussen de EU en Turkije in de schoenen van de Europeanen. Hij meende dat de EU de Turken discrimineert, uitsluit en hen onmogelijke barrières opwerpt. Bagis en de andere bestuurders uit het kabinet onderstrepen bij elke gelegenheid dat Turkije de Europese Unie niet nodig heeft om zijn economie te laten groeien. Ze trekken een lange neus naar de Unie, die in een economische modderpoel is terechtgekomen.
Dus basta Europa?
De schrijfster en historica Ayse Hur beaamt dat Turkije ook zonder de Europese Unie zijn economie kan verbeteren, maar de Europese Unie was belangrijk om een nieuwe ‘ziel’ tot stand te brengen in Turkije. Ze betreurt het daarom dat dit proces, ook al verliep het gestaag, nu helemaal lijkt te zijn gestokt.
‘Turkije heeft de Tweede Wereldoorlog niet meegemaakt, maar de toenmalige machthebbers hebben openlijk Duitsland gesteund. Ons land heeft weinig meegekregen van hoe de Europeanen zich na de afloop van de oorlog voelden. De Europese identiteit die na de oorlog als reactie op het fascisme ontstond, is voor de Turken vreemd. Het is bitter, maar drie op de vier Turken zeggen negatieve gevoelens jegens de Joden te koesteren. Het zou naïef zijn te denken dat EU-lidmaatschap het Turkse volk snel zou transformeren, uiteraard duurt het lang om bij de grote massa’s gedaantewisselingen tot stand te brengen. Maar het EU-proces was wel een katalysator.’
Holocaust
De historica sluit niet uit dat het afscheid van de Europese Unie een ander proces versnelt: het islamisme, wat alweer een verdere verwijdering van de Europese waarden zou betekenen.
‘Turkije wordt al bijna tien jaar door een islamistische partij geregeerd en op de websites van de Ankara-afdeling van deze partij kon men een tijdlang lezen dat de Holocaust een grote leugen is’, vertelt Hur.
‘Nu Europa en Turkije er zich allebei bij neerleggen dat het proces ten einde is, is het onvermijdelijk dat Turkije in een ander vaarwater zal terechtkomen.’ ‘De AK-regering verandert het onderwijssysteem om het islamitische geloof nog meer in het centrum van de samenleving plaatsen. Nieuwe stappen zullen ongetwijfeld volgen. Tien jaar geleden schoof Turkije richting EU, nu gaan we andere kant op.’
Naamsbekendheid
De niet eens zo omstreden reclamespot met Hitler werd na een week wel teruggetrokken door zijn bedenker. De reclameman verdedigde aanvankelijk zijn spot door te zeggen dat de mannenshampoo Biomen dankzij zijn ingeving om Hitler te gebruiken in zijn spotje, veel meer naamsbekendheid heeft dan voorheen en dat hij dus prima werk heeft geleverd. Enkele dagen later liet hij weten dat hij de Joodse gemeenschap in Turkije niet langer wilde kwetsen en de reclamespot niet meer zou draaien.
Maar het bekende boek van de hand van Hitler gaat nog altijd als warme broodjes over de toonbank. De doorsnee Turk zal je op straat het grote ‘geheim’ uit de doeken doen: ‘Zeven rijke Joden hebben de leiding van de wereld.’
De meerderheid is van mening dat de hele wereld tegen Turkije is. De Armeense genocide is een grote leugen. Er is nooit sprake geweest van de onderdrukking van de Koerden en van de andere minderheden. De Arabieren zijn verraders die zich voor de kar hebben laten spannen van de westerse mogendheden en zo een einde hebben gemaakt aan de invloedssfeer van de Turken in het Midden-Oosten.
‘Het kan de gemiddelde Turk niet aangerekend worden dat hij een ver gevorderde vorm van xenofobie heeft ontwikkeld. Het is de mensen vanaf hun kindertijd door een zwaar autoritair regime erin gepeperd’, zegt Kenan Cayir, socioloog aan de Bilgi Universiteit in Istanbul. Sinds november 2010 heeft hij in samenwerking met de Anne Frank Stichting een project waarbij Turkse onderwijzers les krijgen over het omgaan met vooroordelen en over het leven van Anne Frank.
Hoewel het Europese Unie-perspectief lijkt te zijn vervlogen en de pro-EU-intelligentsia in het land, onder wie de bekendste Turkse schrijver Orhan Pamuk, zowaar in een staat van depressie laat weten dat de droom over is, meent Cayir dat alle inspanningen van de afgelopen jaar om het proces in leven te houden toch niet voor niets zijn geweest: ‘We slagen er voor het eerst in om ons verleden in de ogen te kijken.’
De 42-jarige socioloog geeft aan het begin van het interview maar meteen toe dat hij tot een paar jaar geleden nooit van Anne Frank had gehoord. Het was zijn dochter die op een dag met het boek thuiskwam. Het was zijn eerste kennismaking met Anne Frank. Hij vertelt in zijn kantoor op de universiteit: ‘We zijn groot geworden in dit land met het propaganda dat de Turken altijd slachtoffer zijn geweest. We wisten niets over onze geschiedenis, alles was in een doofpot gestopt.’
Openheid
‘Gelukkig heeft het EU-proces openheid gestimuleerd en praten we nu over kwesties die voorheen absoluut taboe waren. Ik vind het erg belangrijk dat premier Erdogan namens de Turkse staat zijn excuses heeft aangeboden voor de massamoord in 1937 op de Koerden in Dersim.’
Bij de lessen aan de onderwijzers komen allerlei onderwerpen aan bod die moeilijk liggen bij de Turken: ‘We praten over de Koerden, de Armeniërs, over racisme en discriminatie. Je ziet dan dat de cursisten aan hun eigen vooroordelen beginnen te twijfelen.’ ‘De Turken staan open voor nieuwe opvattingen. Het is jammer dat in Europa de tegenstanders van de Turkse toetreding terrein winnen, anders hadden Turkije en de Europese Unie naar elkaar toe kunnen groeien.’
Zoals ze overal doet, volgt Anne Frank ook de ontwikkelingen in Turkije met haar vermaarde glimlach op een poster. In een boekwinkel in het centrum van de stad is haar dagboek afgeprijsd, zo is op de poster aangegeven. ‘Jonge meisjes zijn gek op haar verhaal. Ze begint langzaam populair te worden.’
Bestaat de mogelijkheid dat ze Hitler voorbijstreeft? De jonge verkoopster schudt van nee: ‘Voorlopig komt ze niet in de buurt van de verkoopcijfers van Mein Kampf.